Hekimhan'ın yerleşimi Yücekaya'nın duldasına tünemiş üst üste kibrit kutusu gibi kerpiç evlerden oluşan merkezi Türk nüfuslu bir ilçe. Üç dilli (Ermenice,Süryanice,Arapça) yazıtlı Selçuklu kervansarayı / Taşhan , Köprülü Mehmet Paşa camii, İstasyona ve Kuruçaya Zurbahan dağı da taa uzaklardan, Yücekaya ile birlikte asırlardır. Hekimhan'ı gözetlemeye devam ediyorlar.
( Malatya Ermenileri Coğrafya Tarih, Etnografya / Arşağ Alboyacıyan syf:137-138 ) kitapta
"Hekimhan'da 590 hane, 100 dükkan, 5 han ve yakından geçen Kuruçay üzerinde 10 değirmen, hükümet konağı, 1 telgrafhane, 1 rüştiye, 3 ilkokul, Taşhan adıyla bilinen 20- 30 kağir odalı geniş bir han ve hamam, 2 kilise bulunuyor...
Der Ğazaryab'ın 1902'de hazırlamış olduğu raporda Hekimhan için yazdıkları ise şöyledir :
Hekimhan, Akçadağ kaymakamlığına bağlıdır ve Malatya'dan 14 saat uzaklıktadır. Burada 70 hane Ermeni, 1865-1866 tarihli fermanla inşa edilmiş Surp Asdcvadzadzin adında taştan ve tavanı sütunlarla süslü kapalı bir kilise var Kilisenin fermanı son dönemlerde kaybolmuş. 1895'te bir okul ve papazları varmış. Papazlardan biri vefat etmiş, diğeri de Darende'ye taşınmış bulunuyor" diye yazmaktadır.
Hekimhan Müftülüğü - Hekimhan Tarihçesi internet sayfasından alıntıda ise;
"1884 yılında idari olarak belediyelik olan Hekimhan, aynı tarihli Mamerat´ül Aziz Salnamesi´ne göre Akçadağ´a bağlı olarak karşımıza çıkmaktadır. Yalnız salnamede o döneme ait vilayet, sancak ve ilçelere ait bilgilerin daha fazla bulunması, Hekimhan´ ın da o zamanlar bucak olması salnamede Hekimhan ile ilgili verilerin azlığına neden olmuştur. 1310 (miladi 1892-93) tarihli Mamerat´ül Aziz Salnamesi´ nde, Hekimhan´ da, bir hükümet konağı ve bir telgrafhane, 4 tane han, 500 hane, 100 tane ticarethane, Kuruçay Vadisi boyunca yoğunlaşmış 10 tane değirmen bulunduğu ve yaklaşık olarak 2450 - 2950 arasında nüfusun yaşadığı belirtilmektedir. Eğitim kurumu olarak da 1 Sübyan Mektebi ve bir de Rüştiye Mektebi bulunduğu, bu mektebin 30 tane öğrencisi olduğu yazmaktadır.
1892 yılında yayınlanan ´La Turque De Asie adlı Vital Cuinet´ e ait eserde, Hekimhan ile ilgili nüfus verileri ve Hekimhan´ da bulunan hane sayıları verilmektedir. Cuinet´ e göre 1892´ de Akçadağ´ a bağlı belediyelik olan Hekimhan´ da 800 hane ve 2610 nüfus yaşadığı belirtilmektedir.
13 Ağustos 1913´ de, Hekimhan´ da yaşayan ileri gelenlerin, bucaklarının ilçe yapılması için senatoya çektiği telgrafta, Hekimhan; "ortaokul ve ilkokul, telgraf ve postane ve belediye, çarşı-pazar gibi uygar araçları, cami ve otuz-kırk parça İslam ve Hıristiyan güruhun oluşturduğu köyü, beş yüzü aşkın haneyi içine alan bir kasabadır." diye tarif edilmektedir."
Hekimhan'ın ilçe olması için Hekimhan kasabasının ileri gelen Türk ve Ermeni kişilerin Osmanlı Devletine gönderdiği imzalı mektup.
Araştırmacı - yazar öğretmen Güngör Bebek'in, Araştırmacı / Yunus Yiğit'in yayınladığı kitapta olan, Devlet Arşivleri Müdürlüğüne ait 22 Cemâziye'l âhir 1310, ( Miladi 11 Ocak 1893 )bu belgenin fotoğrafını banada göndermişti. Bende bu belgede Ermenice yazan isimleri Malatyalı bir Ermeni arkadaş, Osmanlıca yazılı olanları Malatya İnönü ünv.'de Prof . bir arkadaş okudu.
Hekimhan'ın ileri gelenleri imzası olanlar
1. Pervâz(?) Ağazade (okunamadı)
Hacı(?) Ömer Efendizade (Sulhi?)
İsmail Efendizade (Mustafa Lütfi)
Şerifzade (Ali)
Reşidzade (Halil)
Said Ağazade (okunmadı)
2- Hâşim Begzade (Mehmed Asım)
Yusuf Efendizade (İsmail Hakkı)
Halil Efendizade (İbrahim)
Hacı Ali Çavuşzade (İbrahim)
Kızıl Koca(?)zade (İshak .....)
3- Halil Efendizade İbrahim Ağazade (Abid Halil)
(Muhtar-ı karye-i ...)
(Muhtar-ı karye)
(Muhtar-ı karye-i ...)
(Muhtar-ı mahalle-i Kasaba)
İlki hariç diğerleri sadece mühür.
4- Hacı Ali Çavuş (es-Seyyid Battal)
Mehmet Ağazade (Osman)
Kürkçüzade (Bende-i Huda)
Osman Ağazade (Murtaza)
Hacı Karazade (Mahmud)
Parantez içindekiler mühür
5- Ermeni milletinden keşiş
Murtaza Ağazade (Seyyid Osman)
Ali Şahzade (Ebubekir)
Mimarzade (Okunamadı)
Said Ağazade (Okunamadı)
Hacı Yusufzade (Mustafa)
Hekimhan'lı Ermenilerin ileri gelenleri
Hocam, yapabildiğim kadarıyla imzalar;
Sondan 3. Satır, son imza: Der Apraham,
Sondan 2. Satır soldan sağa:
Ohanes
Simon Ohanesyan
Manug
Ovik
Ğudumci Minas
Nerses Ovan
Sondan Satır soldan sağa:
Annayan Kirkor
Toraman Garabed
Kaha Kevo
Annayan Mardiros
www.Malatya. gov.tr. hekimhan sitesinde
Diyarbakır vilayeti, Malatya Sancağı Akçadağ Nahiyesine bağlı köy olan Hekimhan, 18 Haziran 1921 tarihinde T.B.M.M 1. Dönem 39. İçtimada görüşülerek, 1 Temmuz 1921 tarihinden geçerli, Hasançelebi ve Gelengeç bucakları birleştirilip ve merkezi Hekimhan Kasabası olmak üzere ilçelik statüsü kazanmıştır."
Emekli öğretmen Halil Kalaylı ile Güzelyurt ta ayak üstü sohbete Hekimhan'da Ermeni mahellesi Hk. bilgi sorunca.
"Büyüklerimizden duyduklarımız ve anlatılanlara göre Ermeni mahellesi ve mezarlığı hakkında söylenenler. "İstasyon yokuşunda şimdiki Postane ve karşıları , Sakarya ilkokulu. Adliye binası , Kaymakamlık, Kilise( eski cezaevi) Çağna'ya kadar, şimdiki Anaokulu'nun olduğu yerden aşağı dereye kadar olan yer, Hekimhan jandarma komutanlığı binası, Yeni yapılan cezaevi her ikisinde şimdi terk edilmiş harabe halde bulunan binaların bulunduğu yerlerde Ermeni mahellesi ve mezarlığı varmış. " diye söyledi.
Hekimhan'ın mezarlıkları
1)Hekimhan -Malatya Gafla yolunun iki yakasında eski mezarlıkları bulunmaktaymış. Yolun sağında Gümüş pınarın 50 metre ilerisinde Ebedeliği eteklerinde Bostanpeği yoluna kadar mezarlık
Yolun solunda ; Askerlik şubesi ,
Yücekayanın altına düşen Gafla yolu üzerinde yeni hastaneye kadar mezarlık.
1970 yılında Hekimhan Belediye Başkanı olan Ali Akyüz Eflatun Cem Güney Masal Babası Selim Emiroğlu- Ramazan Çiftlikçi - Kemal Deniz'in ' yayımladığı kitapta şöyle anlatıyor. “Eflatun Cem Güney’in evini kamulaştırmak istedik ama paramız olmadığından yapamadıklarını kendisiyle yapılan röportajda söylemiş. İlçenin eski mezarlıklarla ilgili girişimde bulunduğunu 1970 yılında Hekimhan'ın bu eski mezarlığı dolmuştu. Çevresine evlerin yapılmasından ötürü yeni defin işlemi yapma imkânı kalmamıştı. Bugün yeni açılan Sivas yolu üzerinde mezarlığı hizmete açtık ( Marziyaların bağışladığı arazi) Dönemin müftüsünden fetva alarak tahrip olmuş, hangi mezarın kime ait olduğu belli olmayan, bu mezarlığı iş makineleri ile düzelttik. Burayı imara açtım. Malatya’ya giden yolun sol tarafında askerlik şubesi, ilçe Tarım müdürlüğü, Endüstri Meslek Lisesi, eski mezarlığın yerine yapıldı. . Yolun diğer tarafına da yeni bir mahalle kuruldu. Eflatun Cem Güney’in babası ile anasının mezarı yıkılan bu mezarlıktaydı. Diğer mezarlarla yok oldu.”diye ifade etmiş
Burada geriye yaklaşık yüz metrekarelik etrafı çevrili bir bahçede Garipağalardan beş mezar var. Bunlar Cumhuriyetin ilk Malatya Milletvekillerinden Hacı Garipağa ve eşi Şatıruşağından Bessey Hatun,Osmanlı döneminde nahiye müdürü Mahmut efendi lahitin kenarında Osmanlıca - Arapça yazılı bir söz (
2) Belediye başkanı Vahit Mutlu'nun 1999 yılında yaptırdığı Atatürk heykelinin karşısında ziyaretin olduğu yer.Mahmut Dilek ve Davut Mutlu'nun evi, Çil Mustafanın oğlu Hacı Ömer İzcin'in evini olduğu yerde. Bu eski tarihi mezarlıkta 1964-1965 yılında Belediye Başkanı Hacı Halil Çelebioğlu zamanında bazı mezarlar sahipleri tarfından yeni mezarlığa taşınmış... Mezarlık bölgesi imara açılmış.
Bu mezarlıktaki, ziyarete sıtma ve sinir hastası olanları götürüyorlarmış.
3) 1915 öncesi Ermeni mezarlığı
Surp Pırgiç kilisesi ( Eski Cezaevi )yeni hükümet binasının arkasında. Vakıflar Sivas bölge müdürlüğü tarfından tescili yapılan kilise restorasyon yapılması için zemin çalışması yapılmıştır. Mezarlıktan hiç bir iz yoktur. O bölgeye ev ve resmi daireler yapılmış.
4) Yeni Mezarlık; Bağ yolu Mahallesi'nde Hekimhan Sivas çevre karayolunun üstündedir.
Mezarlık Bağyolu çevre yolu köprüsünden başlayıp, tuğla fabrikasına kadar uzanır. .
1940 yılından itibaren ilçenin içinde başka yerde bulunan mezarlıklarda bulunan bazı eski mezarların bir kısmı sahipleri tarafından. Marziyalıların Belediyeye mezarlık olarak bağışladıkları bugünkü yeni mezarlığa peyder pey taşımış veya gömülmüştür...
Marziye Halil ve Marziye Hacı İbrahim annemin babaannesi Marziye Emine'nin öz kardeşi , babası Osmanın dayıları olduğunu 90 yaşına merdiven dayayan Sancoğ Ali'nin gelini annem Fadime Demirtaş'ta mezarlık hakkında bildiklerini anlattı.
Yeni mezarlığın tarihçesi hakkında bilgiyi Fatih Dönmez'in bana gönderdiği iletiden(mesaj) ve Bizim Hekimhan Facebook'ta gruptaki paylaşımından öğreniyoruz.
"Fikri Demirtaş hocam, Halil Dönmez dedem 1911 yılında 25 yaşında iken iki Hekimlan'lı arkadaşı ile birlikte biri Avcu'lardan biriside Arıcı Mustafa'lardan İstanbul dan İspanyol gemi ile 40 günde Amerika'ya gidiyorlar. Newyork eyaleti Elis adasında maden ocağında 9 yıl yer altında çalışıyor(bu bir kayıtlara ABD maden ocağı kayıtlarından çıkardım) daha sonra iki üç yıl dışarda çalışıyor rivayete görede Bir teneke altınla Hekimhan'a geliyor 1930'lı yıllarda mezarlığın yerini satın alıyor. Araziy iki parça halinde alıyor .Bir parçası İşlaman'lı birisinden diğerini de Garipağalardan aldığı araziyi önceleri ekiyor biçiyor masrafını çıktıktan sonra kalan hasılatıda orduya hibe ediyor. Daha sonra Hekimhan da mezarlık sorunu çıkıyor.
1940 yılın da büyük dedem Marziya Halil ve kardeşi Hacı İbrahim DÖNMEZ tarafından 350-400 dönümden fazla olarak Hekimhan halkına mezarlık olmak şartı ile belediyeye bağışlanmıştır . Büyük dedem 1945 yılında vefat etmiş, ardından kardeşide 1967 vefat eder. Bağışladıkları bu yeni mezarlığa gömülürler.
Hekimhan'da 1969'da hükümet konağının yanıp tüm kayıtların silinmesi belediyeden bağış belgesinin kaybolması sonucunda ne yazıkki şuan da Hekimhan mezarlığı bağışlanan dönümden epey kazalmıştır. Normelde mezarlığın sınırı dereler olaması gerekiyor yani şuandaki çevre yolu fabrika deveci yolunun girişine kadar mezarlık olması gerekli lakin zamanla bir şeklide iç edilmiş şahıslara satılmış farklı amaçlarla kullanılmıştır dedem 1940 yılında mezarlığı bağışladığında o zamanın Mülki Amiri dedeme ; Hekimhan'a 1000 yıl yetecek kadar mezarlık sorunu olmaz senden Allah razı olsun demiş ama maalesef bu gidişle 1000 yıl değil 100 yıl bile yetmiyor Dedelerimden Allah razı olsun onlar hayrını yapmış ama biz sahip çıkamamışız."
Hekimhan Belediyesi Başkanlarından Vahit Mutlu ile Hekimhan'ın şu an ki mezarlık hakkında telefonla yaptığım görüşmesinde;
Başkanım mezarlık kaç dönüm ?
Mezarlığın tamamı 280 dönüm .
Belediye Başkanı Ali Akyüz döneminde encümen kararıyla 1990 'lı yıllarda yaklaşık 60 dönüm özel idareye Tuğla fabrikası yapılması için ortaklık olarak verilmiş. 25 dönüm Kur'an Kursuna derneğine verilmiş. Ama dernek feshedildiğinden . Arazi dernek üyelerine satılmış. Mezarlığa ait arazilerden çeşitli dönemlerde siyeseten kıyısından köşesinden yararlananların olduğu söylenmektedir.
Vahit Mutlu geriye kalan 195 dönüm de benim zamanımda Hekimhan Belediyesine tapu yapıldığını söyledi.
Malatya Büyükşehir belediyesi Mezarlıklar müdürlüğünden edindiğim bilgilere göre;
Hekimhan'ın yeni mezarlık 94 bin 344 metre kare. 1986'yılında kadastroda Hekimhan Belediyesine kayıtlı iken 2014 yılında Malatya Büyükşehir belediyesine devir olmuş.
Malatya Büyükşehir belediyesi Mezarlıklar müdürlüğünde mezarlığın bağış kaydı ile ilgili bir evrak yokmuş.
Mezarlığın arazisini bağışlayan Marziya Halil'in ve eşinin mezarı caminin, elektrik trafosunun arkasında . Marziya Hacı İbrahim ve kız kardeşleri Marziye Emine'nin mezarları bağyolu genişletmesi yapılırken mezarlar yola gider, kaybolur.
Vahit beye mezarlıktaki Paşa Kandemir Camisi
ne zaman yapıldığını sordum.
Vahit bey Cami benim Başkanlığım zamanında 2000-2003 yılları arasında meclis kararı ve hayır severlerin desteği ile yapıldı. Büyük bir bölümünü Kandıllı Paşa Kandemir yaptırdı. Geri kalan kısımlarını Belediye tamamladı. Ayrıca caminin önüde ki kapalı alanla cami minaresinin yapılmasında yarı masrafını Celal Süslü karşıladı. Geri kalanı belediye karşıladı.
Cami ve etrafında hangi sosyal bölümler var?
Caminin çok amaçlı yapıldı.
Caminin alt katında iki gasilhane odası ( cenaze yıkama yeri), abdest alma yerleri, çamaşır hane, kadın ve erkek ayrı morg odaları, Tuvalatler mevcut ve faal durmdadır. Sıcak suyuda mevcuttur. İçme suyu doğal hiçbir karışım olmadan Zurbahan dağından gelmektedir.
2020 yılında ilave olarak yeni Belediye Başkanı Turan Karadağ'ın gayretiyle masrafları belediyeden karşılanarak modern bir kapalı taziye evi yapılmıştır.
Malatya Büyükşehir Belediyesi Başkanı Selahattin Gürkan ve Hekimhan Belediyesi işbirliği ile Mezarlığın içindeki yolların asvaltlaması yapıldı. Mezarlığın çevresi beton direk ve tel örgü ile çevrilmesi yine Büyük şehir mezarlıklar müdürlüğü tarafından yapılmıştı.
Sanki yeni yerleşim yeri yokmuş gibi, tarihi mezarlıklarının imara açılması için mezarlıkların, tarihi eserlerin kaldırması, o ilçenin ,şehrin o tarihi yerin hafızasının silinmesi demektir . Mezarlıklar hangi millete, dine, inanca ait olursa olsun insanlığın ortak tarihidir.
Mezar taşlarımız yaşamakta olduğumuz topraklar üzerinde de var olduğumuzun birer göstergesi, birer tapu belgesidir. Tarihi yerleşim yeri olan Hekimhan'da imar çalışmaları nedeniyle eski tarihi mezarlıklarımız yok edilmiş. Hekimhan mezarlığı daha 80 yaşındadır.
Hekimhan mezarlığı için büyük araziyi bağışlayan Marziya Halil ,Marziya Hacı' ve mezarlıkta yatan merhum Hekimhan'lılara Allah Rahmet eylesin. Ruhları şad olsun.
Malatya Büyükşehir belediyesine , Hekimhan ilçe belediyesine ve Belediye Başkanlarına mezarlık camisini ve ilavelerine katkıda bulunan ,emeği geçen herkese Hekimhan Dergisi olarak teşekkür ederiz.
